Oss staat bekend als de stad van de UNOX-rookworst en ‘de pil’ van Organon. De grote bedrijvigheid van Oss is pas laat in de negentiende eeuw ontstaan. Voor die tijd leefden Oss en omgeving vooral van landbouw en veeteelt. In Oss groeiden de (katholieke) familie Jurgens en de (joodse) familie Van den Bergh in de negentiende eeuw uit tot grote handelaren van echte boter. Zij exporteerden vooral naar het welvarende Engeland. Er was zoveel vraag naar boter dat Jurgens en Van den Bergh niet voldoende konden leveren. De familie Jurgens vond een oplossing, zij hoorde in 1870 dat in Parijs een uitvinder was die boter kon namaken uit slachtafvalvet. In 1871 begon de familie Jurgens in hun woning tegenover de Grote Kerk in Oss met de productie van de namaakboter, ook wel kunstboter of margarine genoemd. De familie Jurgens was daarmee de eerste ter wereld die fabrieksmatig margarine maakte.

De verkoop van margarine bracht de familie grote rijkdom. Maar de familie Van den Bergh, de grote concurrent, ontdekte al spoedig het recept en begon ook een fabriek. Verschillende fraaie villa’s in Oss aan de Molenstraat herinneren aan de rijkdom van deze twee families. Er ontstonden een paar kleinere margarinefabriekjes die vaak na enkele jaren stopten. Een andere tak van de handelsfamilie Van den Bergh ontwikkelde de watten- en tapijtfabriek Bergoss (gesloten in 1982), die internationaal bekend werd door de tapijt- en meubelstoffen.

Van den Bergh verplaatste in 1891 zijn margarinefabriek naar Rotterdam voor de betere aan- en afvoer via de Maas. In Oss ontstond hierdoor veel werkloosheid, sociale onrust en een golf van criminaliteit. Na jaren van zware concurrentiestrijd fuseerden Van den Bergh en Jurgens in 1927 tot de Margarine Unie en kort daarop met het Engelse bedrijf Lever Brothers. Zo ontstond Unilever. In 1929 werd de productie van de Jurgens-fabriek in Oss naar Rotterdam overgebracht. Opnieuw bracht dit veel werkloosheid, onrust en criminaliteit in Oss teweeg.

De exportslagerijen en vleesverwerkende bedrijven waren voor Oss ook van groot belang. De (joodse) familie Hartog begon in 1876 met een slachterij die zich in 1884 ging richten op de export van vlees. In 1887 startten de Heesche neven Nathan en Arnold van Zwanenberg bij het spoor van Oss een exportslachterij. Hartog (voerde sinds de jaren dertig het merk UNOX) en Zwanenberg (merknaam Zwan) waren familie van elkaar, maar ook grote concurrenten. Die strijd eindigde pas in 1970, toen de bedrijven fuseerden en onderdeel werden van Unilever.

In 1923 ontstond Organon vanuit de slachterij van Zwanenberg. Als eerste in Europa maakt het bedrijf insuline, ter bestrijding van suikerziekte. Het farmaceutische bedrijf Organon werd vooral bekend door de productie van anticonceptie; ‘de pil’. Philips begon in 1930 een fabriek voor verlichtingsproducten in de leegstaande Jurgensfabriek, de eerste vestiging buiten Eindhoven. De fabrieken in Oss brachten ook veel andere bedrijvigheid op gang, zoals transportbedrijven (Van Rosmalen en Vos), drukkerijen voor papier- en verpakkingsmateriaal (Acket kartonnagefabriek) en technische bedrijven voor machines en onderhoud.

Ook in Ravenstein kwamen onder invloed van de aan te leggen spoorlijn enkele fabrieken tot stand. In 1852 vestigde J. Suermondt zijn leerlooierij annex schoenenindustrie in het stadje. Het bedrijf groeide snel, maar in de crisisjaren ging het financieel bergafwaarts en in 1938 kreeg het bedrijf een doorstart onder de naam Ravo. In de jaren zestig verhuisde het bedrijf naar een terrein buiten de vesting en in 1979 werd het bedrijf gesloten als gevolg van de in Nederland sterk gestegen loonkosten, waardoor de concurrentie met Afrikaanse en Aziatische landen te groot werd.

In 1886 begon J. Meulemans een mengvoederfabriek in Ravenstein. Eerder was hij begonnen in een molen in Herpen. De fabriek in Ravenstein stond binnen de gracht, de toenmalige gemeentegrens. Na de Tweede Wereldoorlog ging het bedrijf mee in de industrialisatiegolf. Er kwam een vestiging direct aan de Maas voor de efficiëntere aanvoer van grondstoffen. Aan het eind van de twintigste eeuw ging het bedrijf over in ‘vreemde’ handen. Eerst werd het Koudijs, daarna Koudijs-Brokkink en uiteindelijk De Heus. Na grondige modernisering verdween een groot deel van de werknemers en namen machines veel van het werk over.

Bijdrage: Paul Spanjaard (Oss) en Rop van de Burgt (Ravenstein)

Literatuur:

• Oss een stad, beelden van een geschiedenis, H. Buijks, J. Neomagus, P. Spanjaard, Oss 1998
• Van concurrentie naar eenheid : aspecten van de geschiedenis van Hartogs en Zwanenberg's Fabrieken en de Unilever Vleesgroep Nederland te Oss, A.W.P.M. Langenhuyzen
• Bedrijfsarchieven en Hinderwetvergunningen Zwan, UNOX, Van den Bergh, Knoek & Cohen (Brabants Historisch Informatiecentrum en Stadsarchief Oss)