startpagina
teksten Osse canon *
de 50 vensters: een overzicht
ontstaan canon
canonkaart
links
contact & colofon
zoeken

De Osse canon geeft in 50 vensters de geschiedenis weer van de gemeente Oss, vanaf de prehistorie tot aan de huidige tijd.

De Osse canon wil de lokale geschiedenis voor een breed publiek toegankelijk en laagdrempelig maken; deze canon is van én voor iedereen in de gemeente Oss.

  vorig venster volgend venster
 
  Plattelands patriottisme
21. Plattelands patriottisme
  1780 - 1798
 

Officieel waren de protestantse Oranjes stadhouders en dienaren van de Staten-Generaal. Maar na 1750 kreeg hun macht steeds meer koninklijke allure. De Vierde Engelse Oorlog in 1780 verliep dramatisch voor de Republiek. Daarvan kreeg stadhouder Willem V de schuld. Ontevreden regenten en burgerij vonden dat Willem V te veel macht had en vormden een oppositiebeweging onder de naam Patriotten. Zij hadden eigen kranten, wapengenootschappen en leesgezelschappen en verspreidden pamfletten met teksten tegen de Oranjes. De patriotten stonden tegenover de Oranje-aanhangers, die ook wel orangisten werden genoemd. Ook in Staats-Brabant, onder meer in Oss, sloeg het patriottisme aan.

De protestantse regering kwam door het patriottisme zwaar onder druk te staan. Verlichte gereformeerde patriotten in Brabant zochten samenwerking met katholieken om de machtsbasis rond het huis van Oranje en de generaliteitscolleges onderuit te halen. Ze wilden als volwaardige provincie deel uitmaken van de Republiek. De bevolking van de Meierij mocht van de Raad van State een klachtenlijst indienen bij de machthebbers. De hoge landslasten en uitsluiting van katholieken uit het openbaar bestuur waren de voornaamste grieven. Maar na een geslaagde machtsgreep van de Oranje-aanhangers werden de patriotten verslagen. Tijdens het Oranjefeest in Oss werden 36 ruiten van het huis van notaris Adriaan van der Meer, een belangrijke patriot, vernield.

Na de Bataafse Omwenteling in 1795 keerden patriotten weer terug op het politieke toneel onder toeziend oog van de Franse troepen. In Bataafs Brabant ontstond een grote strijd om de opheffing van de generaliteitsstatus en om toelating van Brabant als achtste gewest van de Staten-Generaal. In heel Brabant schoten patriottensociëteiten als paddenstoelen uit de grond. Oss kreeg ook een Vaderlandse Sociëteit onder leiding van notaris Van der Meer. Al snel botste deze politieke club met het nieuwe schepencollege van Oss, dat in meerderheid katholiek was geworden, maar zeker niet vooruitstrevend vocht voor de Brabantse zaak. Het liefst wilden de schepenen alles bij het oude laten. Een belangrijk strijdpunt ontstond over de invoering van democratie in het lokale bestuur.

In 1798 waren er twee landelijke staatsgrepen. Bij de eerste staatsgreep in januari 1798 kwam de sociëteit even aan de macht, waarbij haar eerste daad de ‘zuivering’ van de grondvergadering was voor stemming over de nieuwe grondwet. Alle ambtenaren en leden van de vergadering moesten een eed afleggen tegen het stadhouderschap, anders telden zij niet meer mee. In mei werd nog een vrijheidsboom geplant, maar vervolgens verdwenen de patriotten van het politieke toneel na een tweede staatsgreep in juni 1798. De tijd van democratische experimenten was voorbij. De uitbouw van de eenheidsstaat had voortaan de hoogste prioriteit.

Voor de lokale bevolking was de teruggave van de parochiekerk aan de katholieken het allerbelangrijkst. Afschaffing van de tienden (belastingen) had men ook graag gezien en invoering van de Gewapende Burgermacht stuitte op veel verzet. Gereformeerde schoolmeesters moesten hun ambt massaal uit handen geven aan katholieken. Zoveel assertiviteit, om niet te zeggen agressie, hadden gereformeerden van katholieken niet verwacht. Aan de broederlijke samenwerking kwam abrupt een einde. De politiek-religieuze verhoudingen waren voor jaren verziekt.


 

Bijdrage: Tiny Romme

Literatuur:

  • De Vaderlandse Sociëteit in Oss 1795-1798. Een onderzoek naar de sociale status van de leden, A.W.P.M. Langenhuyzen, M.M. Romme. In: Noordbrabants historisch jaarboek, vol. 3 (1986), p. 86-113.
  • Charivari en patriottisme: Een nieuw perspectief, M.M. Romme. In: Voor 'Brabants Vryheyd' : Patriotten in Staats-Brabant, ’s-Hertogenbosch, 1988, p. 104-121.
  • De Bataafse lente in Brabant : 'Daar wy vry zyn, willen wy geene kluisters, zelvs voor geen ogenblik', Tiny Romme. In: Pieter Vreede en de geboorte van Brabants provinciaal bestuur: gedaan te Tilburg 11 juni 1795, Tilburg, 1995, p. 29-38.