De oudste archeologische vondsten uit de regio rondom Oss dateren uit de midden-steentijd. In Herpen en bij de grafheuvels bij Zevenbergen zijn werktuigen gevonden. De oudste vondsten uit de opgravingen in Oss zelf, dateren uit de laatste fase van de nieuwe steentijd. Dit was de periode tussen 3000 en 2000 voor Christus. In de wijk de Horzak zijn een stenen bijl en vuurstenen werktuigen gevonden en bij de IJsselstraat aardewerk scherven uit deze tijd. Ze wijzen erop dat er in deze periode al mensen woonden in Oss. Waar precies weten we echter niet.

De oudst bekende huizen werden pas eeuwen later gebouwd. In de wijk Mikkeldonk zijn de funderingskuilen van een grote woonstalboerderij opgegraven waarin mensen en dieren rond 1500 voor Christus gezamenlijk leefden. Archeologen duiden deze periode aan als de bronstijd. Dit verwijst naar de introductie van brons en bronsproductie. In de Horzak is een stenen mal gevonden voor het gieten van onder andere een bronzen bijl. Dit is een van de weinige directe aanwijzingen voor bronsgieten in Nederland.

Het grondgebied van de huidige gemeente Oss was in de bronstijd nog een uitgestrekt bos waarin de boerderijen en omringende akkers op kleine, open plekken lagen. In de loop van de tijd raakte het gebied intensiever bewoond waarbij grote delen van het bos verdwenen. Opgravingen in de wijken Ussen, Mikkeldonk, Schalkskamp, Mettegeupel en de Horzak hebben tientallen boerderijplattegronden opgeleverd uit de ijzertijd. Nergens in Nederland zijn zoveel bewoningssporen uit deze periode gevonden. De vele opgravingen geven een goed beeld van het leven van de ijzertijdboeren.

Een belangrijke reden waarom het hier een aantrekkelijke woonomgeving was, was de ligging op de grens van verschillende landschappen: dekzand en rivierklei. De zandgronden waren droog, en dus een uitstekende locatie voor bewoning en akkers. Het rivierengebied bood goede mogelijkheden voor onder andere veeteelt en kleiwinning. De Maas was bovendien een belangrijke transportroute. Er was dan ook sprake van gemengde landbouwbedrijven, waarin ieder gezin zijn eigen akkers bewerkte en enkele koeien, varkens of schapen hield. De huishoudens waren zelfvoorzienend. Ieder gezin maakte bijvoorbeeld zijn eigen aardewerken potten voor koken, opslag en transport. De eerste buren woonden waarschijnlijk op honderden meters afstand.

Begraven deed men op een gezamenlijk grafveld. De overledenen werden gecremeerd en de resten begraven in een aardewerken urn onder een kleine heuvel. In Ussen, aan de IJsselstraat en bij Zevenbergen en Vorstengrafdonk zijn grafvelden uit de ijzertijd opgegraven. Het ‘Vorstengraf van Oss’ dateert uit de vroege periode van de ijzertijd en ligt in een dergelijk grafveld.

In het graf, dat in 1933 is opgegraven, lag een bronzen emmer met daarin onder andere crematieresten en een ritueel gebogen zwaard waarvan het handvat met bladgoud was versierd. Uit onderzoek van de crematieresten bleek dat het om een man ging van tussen de veertig en zestig jaar. De ‘vorst’ zal een belangrijke persoon zijn geweest met veel invloed. Zwaarden zijn echter een zeldzaamheid. Het merendeel van de archeologische vondsten uit de prehistorie bestaat uit dagelijkse gebruiksvoorwerpen: scherven van aardewerken potten, slingerkogels, maalstenen, weefgewichten en spinklossen voor wolproductie. In de laatste fase van de ijzertijd kwam voor het eerst glas voor. Glazen armbanden, ringen en kralen werden gedragen als sieraden. In deze periode zien we ook veranderingen in de nederzettingen. Boerderijen werden herbouwd op hetzelfde erf en rondom erven en nederzettingen werden greppels aangelegd.

Bijdrage: Richard Jansen

Literatuur:
Het vorstengraf van Oss. Een archeologische speurtocht naar een prehistorisch grafveld, H. Fokkens en R. Jansen, 2004.

Meer informatie:
Legofilmpje van Dennis Beelen over de Vorst van Oss (1.40 minuten)
Legofilmpje van Dennis Beelen over de Vorstin van de Maashorst (1.51 minuten)
Website Rijksmuseum voor Oudheden, waar de vondsten uit het Vorstengraf bewaard worden.  
Website Rijksmuseum voor Oudheden met informatie voor het onderwijs over de vondsten van het Vorstengraf.
Informatie over het monument bij het Vorstengraf en bij Paalgraven, onderhouden door de Stichting Vorstengraf Oss.